На овогодишната конференција The Economist Meet Up во Скопје, Раде Ракочевиќ од Сензал Капитал ја фасцинираше публиката со својата јасна и стручна перспектива за светот на управување со богатство. Во разговор со модераторот Бора Миљановиќ, основач на Represent System, Ракочевиќ ја истакна важноста на финансиската свест и долгорочните инвестиции во време на глобални промени.
Со своето долгогодишно искуство како еден од првите Wealth Managers (управител со богатство) во регионот, Ракочевиќ ја поведе публиката низ уникатна приказна за тоа како се стекнува и одржува богатството. Говореше за предизвиците и можностите што ги носи глобалната економија, политиката и технолошките иновации, со посебен акцент на тоа како Македонската берза може да стане двигател на финансискиот успех.
Бора:Раде, ајде да започнеме од тука. Што е тоа Weltmanagement (управување со богатството) и како се најде себеси во овој бизнис?
Раде: Моите почетоци беа со управување на моето богатство. Имав регионална компанија со фирми во Бања Лука, Подгорица, Скопје и Белград, брокерска куќа која ја продадов. Тоа беше успешна трансакција која ми овозможи да започнам со управување на капитал. После некое време, решив да ги понудам овие услуги и на други.
Често ме прашуваат како се стекнува богатство. Тоа е важно прашање, но, на пример, не знам дали го знаете податокот дека просечното богатство по граѓанин во Црна Гора е повисоко од тоа во Хрватска и повисоко од седум земји на Европската унија. Секако, Црна Гора е мала, но има исклучително богати поединци. Мислам дека ова е тема за која треба да се зборува.
Бора: Кога зборуваме за берзанското работење, колку е развиена свеста кај нас дека вложувањето во други компании може да донесе значителни приходи и да биде интересно? Дали младите гледаат на инвестирањето како нова можност за кариера?
Раде: Од 2000 година активно се занимавам со пазарот на капитал. Ја основав својата брокерска куќа, која ја нареков „Сензал“. Името не е многу познато денес, но тоа е називот за брокерите во Кралството Југославија, според законот од 19 век. Сакав да го вратам духот на таа традиција на нашите простори, па затоа мојата компанија го носи тоа име.
Во 2007 година, кога ја водев мојата брокерска куќа која работеше во четири земји, берзите забележаа значителен раст. Тоа беше период кога многу компании излегоа на берза, а пазарите бележеа огромен успех. Но, глобалната економска криза од 2008 година го промени тоа. Речиси сите берзи во регионот претрпеа голем пад, што се покажа како тежок удар. Некои берзи, како Белградската, сѐ уште се борат да се опорават, додека Македонската берза, на пример, стана многу атрактивна. Всушност, оваа година таа е една од берзите со најголем раст на светско ниво.
Инвестирањето во недвижнини често се смета за „светиот грал“ на инвестициите. Во Србија, тоа е добро познато – поседувањето недвижнини на престижни локации како Врачар, Белград на вода, Копаоник или Златибор е симбол на успех. Ако покрај тоа издавате простор на обложувалници, тогаш сте постигнале финансиски успех – живеете од ренти.
Но, постои еден голем ризик. Ако инвестирате само во недвижнини, дури и ако тие се на различни локации, целиот ваш капитал зависи од истите пазарни услови. Клучот за успешни инвестиции е диверзификацијата, односно распоредувањето на средствата во различни класи на имот. Со тоа, вашиот капитал станува поотпорен на пазарните промени и поуспешен на долг рок.
Бора: Како се прави диверзификација?
Раде: Постојат неколку важни прашања на кои секој инвеститор треба да одговори пред да започне со вложувања. Прво и најважно, која е вашата финансиска цел? Што сакате да постигнете со инвестициите? На пример, инвестирањето во недвижнина само за да имате нешто како заштита не е секогаш најдобар аргумент. Треба да размислите: Дали сакате да заминете во рана пензија? Дали сакате да создадете дополнителни приходи кои нема да зависат од вашата редовна работа? Или можеби сакате да ја зголемите вашата пензија, да купите недвижнина или да обезбедите средства за школување на вашето дете? Овие се суштински прашања кои ќе ви помогнат да ги дефинирате вашите цели.
Следниот чекор е да го идентификувате вашиот профил како инвеститор. Дали сте подготвени да преземете ризик или сте повеќе наклонети кон конзервативни инвестиции? Овој одговор ќе ве насочи кон вистинската стратегија. Но, без оглед на тоа, едно е клучно – долгорочното инвестирање. Кога зборуваме за инвестирање, секогаш мислиме на хоризонт од 5, 10 или дури 20 години.
Многу луѓе кои инвестираат на берза имаат тенденција секојдневно да ги следат промените на акциите. Но, кога купувате недвижнина, не проверувате секој ден колку вреди. И дури ако ви требаат итно пари, треба да сметате дека цената на недвижнината може да биде 15% или 20% пониска во такви ситуации. Од друга страна, капиталниот пазар нуди одлична алтернатива – денес можете да купите акции од компании како Microsoft или Tesla и во рок од три дена да ги ликвидирате средствата, директно на вашиот сметка. Оваа ликвидност е нешто што го прави пазарот на капитал привлечен.
Младите генерации се сè повеќе заинтересирани за вакви можности. Во некои земји, бројот на инвеститори на светските берзи е ограничен, но криптовалутите, на пример, беа многу популарни, бидејќи се пристапни, едноставни и без потреба од контакт со банки. Само купувате криптовалути и сте дел од пазарот. Претпоставувам дека истото важи и тука – младите ги привлекува брзината и леснотијата на овој вид инвестиции.
Бора: Може ли да ни дадеш наједноставно споредување? На пример, ако некој во последните две години инвестирал 100.000 евра во купување стан или ја вложил истата сума во акции на американската берза, и бил просечно успешен, каков би бил приносот во двата случаи?
Раде: Што се однесува до берзата, податоците покажуваат дека приносот може да биде значително поголем, но тоа зависи од времето и условите. На пример, периодот кога берзата порасна над 50% беше исклучителен. Ако го анализираме периодот за време на короната, индексот S&P 500, кој ги следи 500-те најголеми американски компании, имаше просечен годишен раст од над 10% во последните 30 години. Секако, имаше и години на пад, како 2022 година, кога војната во Украина остави големо влијание.
Кога станува збор за недвижнините, тие исто така можат да бидат профитабилни, но често зависат од локалните услови. На пример, цените на недвижнините во Белград нагло се зголемија, но дали е реално да очекуваме дека тие ќе продолжат да растат за 20% или 30% во следните пет години? Тоа е ретко. Дополнително, недвижнините не се толку ликвидни како акциите. Ако ви требаат итно пари, може да добиете 15% до 20% помалку од реалната вредност.
Инфлацијата е еден од најважните фактори што треба да се земе предвид. Во Србија, официјалната инфлација во последните четири години достигна 40%. Тоа значи дека вашата заштеда, ако ја чувате во банка или дома, губи значителна вредност. Оваа „скриена“ инфлација е уште позабележлива за семејствата со деца, бидејќи трошоците за храна, летувања и други потреби значително се зголемија.
Инвестирањето не е само прашање на финансии, туку и на стратегија и перспектива. Корона кризата ни покажа колку е важно да бидеме внимателни, а војната во Украина нагласи колку е сè кревко. Затоа, многу е важно да се едуцираме за инвестициите и да разбереме како да го максимизираме нивниот потенцијал. За мене, берзата е како кристална топка – ми помага да согледам што ќе се случува во иднина и како да донесувам паметни одлуки. На пример, преку берзата знаев дека Доналд Трамп ќе победи на изборите.
Бора: Објасни ми, те молам, како знаеше дека Трамп ќе победи? Бидејќи, гледаме дека дури и The Economist во Лондон не го предвиде тоа. Денес слушнав дека тие играле на Камала Харис, а не на Трамп. На крајот, Трамп победи. Како ти го предвиде тоа?
Одговор: Искрено, не бев јас тој што го предвиде – мојот син знаеше. Тој е многу заинтересиран за политика и јас го охрабрив да напише на една страница зошто смета дека Трамп ќе победи. Неговиот текст беше фасцинантен. Тој, на пример, истакна дека Пенсилванија понекогаш гласа за едни, понекогаш за други. Го спомна и обидот за атентат на Трамп во Пенсилванија и рече дека неговата слика со крената тупаница ќе остави силен впечаток кај гласачите. Тој заклучи дека Пенсилванија нема шанси да гласа против Трамп, и тоа се покажа како точно. Од таму, слично беше и со другите држави.
Мислам дека тоа што го нарекуваме популизам, што Трамп го промовираше во својот прв мандат, се прошири низ целиот свет. Видовме дека оваа тема одекнува кај многу луѓе. Интересно е дека уште од септември – кој историјата го покажува како најлош месец за берзите – започнаа да растат т.н. „Трамп акции“. Тоа беа акции на компании или сектори за кои се знаеше дека ќе имаат корист од Трамп. На пример, акциите на Tesla експлодираа, како и акциите на нафтените компании. Од друга страна, акциите на кинеските компании бележеа пад. Берзата се покажа како добар прогнозер.
Бора: Разговараме за 2025 година. Што мислиш, какви ќе бидат предвидувањата за берзите, глобалната економија и што ние, како обични луѓе, треба да правиме со нашите пари?
Одговор: Ќе се обидам да бидам концизен. Во последно време многу анализирам што се случува глобално. Она што го гледаме сега е последица на 2023 година. Ако 2024 беше година на избори – во Америка, Индија, Европската унија, Франција – сега, во 2025, сите ќе ги чувствуваме последиците, добри или лоши.
Интересно е што Европа е во опасна стагнација, а многумина дури очекуваат рецесија. Секој што работи со партнери од Западна Европа веројатно го чувствува тоа. Но, нашиот регион е речиси единствената светла точка во Европа. Она што се случува овде е одлично. Време е да ги искористиме овие глобални судири што се случуваат надвор од нашиот регион, бидејќи тоа ги носи луѓето и бизнисите тука. На пример, многу компании повеќе не сакаат да имаат бизниси во Кина поради проблеми со снабдувањето. Затоа, регионот од Словенија до Грција, вклучувајќи ги Бугарија, Романија, па дури и Турција, е многу интересен за инвестиции. Препорачувам секој да бара можности тука.
Според мене, изборот на Трамп ќе доведе до зајакнување на доларот. Ако јас сега инвестирам, би ги продал своите акции во европски банки и компании и би инвестирал во американски компании. Тоа веројатно ќе донесе добар резултат. Трамп најави намалување на даноците за локалните компании, што е одлично. Покрај тоа, тој вклучи многу успешни претприемачи во својот тим, луѓе кои се меѓу најбогатите на светот.
Употребата на вештачката интелигенција беше тема на многу стравови – дали е тоа само тренд или вистински напредок? Сега гледаме дека напредокот е неверојатен. Прочитав дека Alphabet создаде нов квантен компјутер кој решава проблеми илјадници пати побрзо од сегашните технологии. За неколку секунди или минути, решава задачи кои порано траеја години. Овие технолошки скокови ќе продолжат да влијаат на нас.
Затоа се трудам да го искористам технолошкиот напредок и геополитичките промени преку инвестирање во различни сектори и фондови. На пример, ако велат дека BlackRock владее со светот, тогаш имам акции на BlackRock и учествувам во тој успех.
Бора: Морам да те прашам за вештачката интелигенција. Сите зборуваме за неа – многумина се плашат, а некои предвидуваат дека ќе имаме големи придобивки од неа. Дали ти инвестираш во компании кои развиваат вештачка интелигенција?
Одговор: Да, апсолутно. Microsoft, на пример, го сметам за извонредна компанија. Кога пред две години ја објавија веста за ChatGPT, акциите на Microsoft скокнаа за 70-80%. Nvidia, пак, стана најголемата компанија во светот за производство на чипови. Овие компании се лидери во оваа област.
Покрај тоа, мислам дека енергетиката е исто така исклучително важна. Компании како Schneider Electric, која е една од ретките европски компании што ги почитувам, прават одлична работа во оптимизацијата на енергетските мрежи и системи. Енергијата ќе стане сѐ повредна. На пример, сум инвестирал и во акции на компании кои произведуваат мали нуклеарни електрани, бидејќи сметам дека тоа е иднината.
Мислам дека секој треба сериозно да размисли за инвестирање – дали на Македонската берза или на светските берзи. Финансиската слобода што ја добивате преку инвестиции е клучна. Таа ви дава вистинско чувство на контрола врз вашиот живот.
Нашиот регион, исто така, нуди одлични можности. Тој ни дава шанса да бидеме дел од глобалните трендови – и локално, и глобално. Затоа, инвестирањето во технолошки напредок и компании кои работат на решенија за иднината, како вештачката интелигенција и енергетиката, е патот напред.